Geimþokur

Í grunninn má skipta geimþokum í fimm hluta: Ljómþokur, endurskinsþokur, hringþokur, skuggaþokur og sprengistjörnuleifar.

1. Ljómþokur

Ljómþokur (emission nebulae) eða röfuð vetnisský (HII region) eru gas- og rykský eða stjörnumyndunarsvæði sem glóa fyrir tilverknað ungra, heitra og massamikilla stjarna sem hafa orðið til í þeim. Þessar stjörnur gefa frá sér orkuríka útfjólubláa geislun sem rífur rafeindir af vetnisatómum í skýinu sem taka þær síðan aftur til sín. Þegar rafeindirnar flæða í gegnum mismunandi orkustig myndast djúprauður bjarmi sem einkennir ljómþokur. Aðra liti í ljómþokum má rekja til annarra frumefna. Til dæmis er grængulur litur einkennislitur tvíjónaðs súrefnis. Í ljómþokum verða til lausþyrpingar.

Dæmi: Messier 42.

2. Endurskinsþokur

Endurskinsþokan Messier 78. Mynd: ESO/I. Chekalin.

Endurskinsþokur (reflection nebulae) eru stjörnumyndunarský eins og ljómþokur en útfjólubláa ljósið sem stjörnurnar í þokunni gefa frá sér, er ekki nógu sterkt til að jóna gasið svo það glói. Rykagnirnar endurvarpa þess í stað ljósinu sem fellur á þær. Endurskinsþokur eru venjulega bláleitar vegna þess að rykagnirnar dreifa bláu ljósi með stutta bylgjulengd betur en rauðu ljósi með lengri bylgjulengd.

Dæmi: Messier 78.

3. Hringþokur

Hringþokur (planetary nebulae) verða til í andarslitrum stjörnu á borð við sólina (allt að átta sólmassar). Þegar stjarna getur ekki lengur viðhaldið ytri lögum sínum, tekur hún að varpa gasskeljunum út í geiminn hægt og bítandi. Úr verður hringþoka og í miðju hennar er stjarna sem smám saman þróast í hvítan dverg. Hringþokur eru nefndar plánetuþokur á ensku þótt þær eigi ekkert skylt við reikistjörnur. Heitið er þannig til komið að í gegnum litla stjörnusjónauka líta margar hringþokur út eins og litlar bjartar skífur og líkjast þannig ystu reikistjörnum sólkerfisins, Úranusi og Neptúnusi.

Dæmi: Messier 57

4. Skuggaþokur

Skuggaþokan Barnard 59 eða Pípuþokan. Mynd: ESO

Skuggaþokur (dark nebulae) eru miðgeimsský úr ryki sem eru svo þykk að þau skyggja á ljós frá stjörnum í bakgrunni. Bandaríski stjörnufræðingurinn Edward Emerson Barnard skrásetti fyrstur manna skuggaþokur á ljósmyndum sem teknar voru á löngum tíma af himninum og var einn af þeim fyrstu sem tókst að átta sig á rykeðli þeirra. Barnard kortlagði í heild 370 skuggaþokur á himinhvolfinu. Stjörnumyndun er algeng á svæðum sem innihalda þétt sameindaský á borð við skuggaþokur. Rykið og gasið hleypur í kekki fyrir tilverknað þyngdarkraftsins og sífellt meira efni dregst að uns stjarna er mynduð.

Dæmi: Barnard 59.

5. Sprengistjörnuleifar

Sprengistjörnuleifar (supernova remnants) verða til massamestu stjörnur alheims (yfir átta sólmassar) enda ævi sínar. Þegar eldsneytið í kjarna þeirra er uppurið, hrynja þær saman undan eigin þunga og springa. Leifar stjörnunnar þjóta út í geiminn og mynda sprengistjörnuleif sem er úr jónuðu gasi og ryki. Eftir situr annað hvort nifteindastjarna eða svarthol.

Dæmi: Messier 1.

6. Nokkrar þekktar geimþokur

• Sverðþokan í Óríon

• Tarantúluþokan

• Hringþokan í Hörpunni

Hvernig vitna skal í þessa grein

• Sævar Helgi Bragason (2012). Geimþokur. Stjörnufræðivefurinn. http://www.stjornufraedi.is/alheimurinn/geimthokur (sótt: DAGSETNING).