Almyrkvi á tungli aðfaranótt 28. september
Sævar Helgi Bragason
20. sep. 2015
Fréttir
Aðfaranótt mánudagsins 28. september verður almyrkvi á tungli sem sést að öllu leyti frá Íslandi ef veður leyfir.
Myrkvinn hefst klukkan 00:12 en milli klukkan 02:11 og 03:23 er tunglið almyrkvað og þá blóðrautt á himninum. Ekki þarf nein hjálpartæki eins og sjónauka til að sjá tunglmyrkva svo allir geta notið hans með berum augum. Tunglmyrkvinn á sér stað á stærsta fulla tungli ársins, þegar tunglið er næst Jörðinni, sem stundum er kallað „ofurmáni“. Það verður því blóðrauður ofurmáni á lofti aðfaranótt 28. september.
Tunglmyrkvar verða þegar sólin, Jörðin og tunglið liggja hér um bil í beinni línu. Tunglmyrkvar verða því aðeins þegar tungl er fullt og gengur inn í skugga Jarðar. Þrátt fyrir það verða tunglmyrkvar ekki mánaðarlega vegna þess að brautarplan tunglsins og brautarplan Jarðar eru ósamsíða. Tunglbrautin hallar um 5° frá braut jarðar og vegna hallans fellur skuggi jarðar yfirleitt undir eða yfir tunglið.
 |
| Sýnileiki tunglmyrkvans 28. september 2015. Mynd: Stjörnufræðivefurinn/Hermann Hafsteinsson (eftir F. Espenak) |
Tunglmyrkvar sjást frá allri næturhlið jarðar, ólíkt sólmyrkvum sem sjást aðeins frá takmörkuðu svæði á Jörðinni. Í þetta sinn sést myrkvinn best frá Norður-Ameríku og Evrópu og að öllu leyti frá Íslandi. Seinast sást almyrkvi frá öllu Íslandi að morgni 21. desember 2010.
Hálfskuggamyrkvi, deildarmyrkvi og almyrkvi
Tunglmyrkvinn 28. september hefst skömmu eftir miðnætti, klukkan 00:12, þegar tunglið er hátt á lofti, nokkurn veginn í suðri í stjörnumerkinu Fiskunum. Tunglið snertir þá hálfskugga Jarðar sem er daufur og því sést lítil sem engin breyting á tunglinu þegar þetta gerist. Það er í raun ekki fyrr en um 70% tunglsins eru komin inn í hálfskuggann að einhverjar birtubreytingar sjást. Hálfskuggamyrkvinn verður meira áberandi eftir því sem á líður.
Þegar tunglið snertir alskuggann, klukkan 01:07, hefst deildarmyrkvi. Deildarmyrkvinn er mun greinilegri. Snemma í deildarmyrkvanum sérðu örugglega óræka sönnun þess að jörðin sem við byggjum er kúla.
Klukkan 02:11 er tunglið allt í alskugga Jarðar og er þá almyrkvað. Lengd almyrkvans ræðst af því hvort tunglið ferðast beint í gegnum alskuggann eða ekki. Hraði tunglsins í gegnum skuggann er um 1 km á sekúndu svo almyrkvi getur mest staðið yfir í 1 klukkustund og 42 mínútur. Í þetta sinn stendur almyrkvinn yfir til klukkan 03:23 eða í 1 klukkustund og 12 mínútur. Þegar myrkvinn er allur yfirstaðinn klukkan 05:22 er tunglið nokkurn veginn í vestri og lægra á lofti.
Að almyrkva loknum færist tunglið smám saman í austurátt á braut sinni í kringum Jörðina. Ferlið endurtekur sig en nú í öfugri röð. Forgönguhvel tunglsins stingur sér út úr alskugganum og hefst þá deildarmyrkvi aftur. Þegar tunglið er allt komið út úr alskugganum hefst hálfskuggamyrkvi á ný. Smám saman færist myrkrið af tunglinu svo að lokum skín fullt tungl skært á himni eins og ekkert hefði í skorist.
Almyrkvi á tungli 28. september 2015 from Stjörnufræðivefurinn on Vimeo.
Blóðrauður „ofurmáni“
 |
| Helstu tímasetningar tunglmyrkvans 28. september 2015. Mynd: Stjörnufræðivefurinn/Hermann Hafsteinsson (eftir F. Espenak) |
Þegar tunglið er inni í alskugga Jarðar fær það á sig blóðrauðan blæ. Þennan lit má rekja til allra sólarlaga og sólarupprása sem umlykja jörðina á þessu augnabliki. Sólarljósið berst í gegnum lofthjúp jarðar sem tvístrar rauða litnum síðar en hinum litunum. Ljósið berst til tunglsins og gefur því rauðan lit. Frá yfirborði tunglsins sæi geimfari sólmyrkva og þunnan rauðan hring umlykja myrkvaða Jörð – án efa tignarleg sjón.
Tunglmyrkvinn að þessu sinni er sérstakur að því leyti að hann ber upp þegar tunglið er næst Jörðu — 356.877 km í burtu. Frá árinu 1900 hafa aðeins fimm slíkir tunglmyrkvar orðið, seinast árið 1982 en næst árið 2033.
Undanfarið hefur fullt tungl í jarðnánd verið kallaður „ofurmáni“, þótt það sé ekkert „ofur“ við tunglið þá (ekki nema 15 tommu pizza sé ofurpizza miðað við 14 tommu pizzu). Fullt tungl í jarðnánd er 14% stærra en fullu tungli í jarðfirrð. Þrátt fyrir það er afar erfitt að sjá nokkurn mun á stærð tunglsins á himninum.
„Ofurmáninn“ að þessu sinni verður aðeins 4,7% breiðari og 16% bjartara en þegar tunglið er í meðalfjarlægð frá Jörðinni.
Næst sést tunglmyrkvi frá Íslandi eftir fjögur ár, hinn 21. janúar 2019.
Fagur morgunhiminn
Þegar tunglmyrkvanum er lokið er ástæða til að beina sjónum okkar að austur- og suðurhimninum. Lágt á lofti í austri eru þrjár reikistjörnur: Júpíter, Mars og Venus sem skín skærast.
Í suðaustri blikar hundastjarnan Síríus skært rétt yfir sjóndeildarhringnum og skiptir litum. Rétt fyrir ofan hana er stjörnumerkið Óríon í öllu sínu veldi.
 |
Morgunhimininn í austri og suðri 28. september 2015. Mynd: Stjörnufræðivefurinn/Stellarium
|
Tengt efni
- Sævar Helgi Bragason
Almyrkvi á tungli aðfaranótt 28. september
Sævar Helgi Bragason 20. sep. 2015 Fréttir
Aðfaranótt mánudagsins 28. september verður almyrkvi á tungli sem sést að öllu leyti frá Íslandi ef veður leyfir.
Myrkvinn hefst klukkan 00:12 en milli klukkan 02:11 og 03:23 er tunglið almyrkvað og þá blóðrautt á himninum. Ekki þarf nein hjálpartæki eins og sjónauka til að sjá tunglmyrkva svo allir geta notið hans með berum augum. Tunglmyrkvinn á sér stað á stærsta fulla tungli ársins, þegar tunglið er næst Jörðinni, sem stundum er kallað „ofurmáni“. Það verður því blóðrauður ofurmáni á lofti aðfaranótt 28. september.
Tunglmyrkvar verða þegar sólin, Jörðin og tunglið liggja hér um bil í beinni línu. Tunglmyrkvar verða því aðeins þegar tungl er fullt og gengur inn í skugga Jarðar. Þrátt fyrir það verða tunglmyrkvar ekki mánaðarlega vegna þess að brautarplan tunglsins og brautarplan Jarðar eru ósamsíða. Tunglbrautin hallar um 5° frá braut jarðar og vegna hallans fellur skuggi jarðar yfirleitt undir eða yfir tunglið.
Tunglmyrkvar sjást frá allri næturhlið jarðar, ólíkt sólmyrkvum sem sjást aðeins frá takmörkuðu svæði á Jörðinni. Í þetta sinn sést myrkvinn best frá Norður-Ameríku og Evrópu og að öllu leyti frá Íslandi. Seinast sást almyrkvi frá öllu Íslandi að morgni 21. desember 2010.
Hálfskuggamyrkvi, deildarmyrkvi og almyrkvi
Tunglmyrkvinn 28. september hefst skömmu eftir miðnætti, klukkan 00:12, þegar tunglið er hátt á lofti, nokkurn veginn í suðri í stjörnumerkinu Fiskunum. Tunglið snertir þá hálfskugga Jarðar sem er daufur og því sést lítil sem engin breyting á tunglinu þegar þetta gerist. Það er í raun ekki fyrr en um 70% tunglsins eru komin inn í hálfskuggann að einhverjar birtubreytingar sjást. Hálfskuggamyrkvinn verður meira áberandi eftir því sem á líður.
Þegar tunglið snertir alskuggann, klukkan 01:07, hefst deildarmyrkvi. Deildarmyrkvinn er mun greinilegri. Snemma í deildarmyrkvanum sérðu örugglega óræka sönnun þess að jörðin sem við byggjum er kúla.
Klukkan 02:11 er tunglið allt í alskugga Jarðar og er þá almyrkvað. Lengd almyrkvans ræðst af því hvort tunglið ferðast beint í gegnum alskuggann eða ekki. Hraði tunglsins í gegnum skuggann er um 1 km á sekúndu svo almyrkvi getur mest staðið yfir í 1 klukkustund og 42 mínútur. Í þetta sinn stendur almyrkvinn yfir til klukkan 03:23 eða í 1 klukkustund og 12 mínútur. Þegar myrkvinn er allur yfirstaðinn klukkan 05:22 er tunglið nokkurn veginn í vestri og lægra á lofti.
Að almyrkva loknum færist tunglið smám saman í austurátt á braut sinni í kringum Jörðina. Ferlið endurtekur sig en nú í öfugri röð. Forgönguhvel tunglsins stingur sér út úr alskugganum og hefst þá deildarmyrkvi aftur. Þegar tunglið er allt komið út úr alskugganum hefst hálfskuggamyrkvi á ný. Smám saman færist myrkrið af tunglinu svo að lokum skín fullt tungl skært á himni eins og ekkert hefði í skorist.
Almyrkvi á tungli 28. september 2015 from Stjörnufræðivefurinn on Vimeo.
Blóðrauður „ofurmáni“
Þegar tunglið er inni í alskugga Jarðar fær það á sig blóðrauðan blæ. Þennan lit má rekja til allra sólarlaga og sólarupprása sem umlykja jörðina á þessu augnabliki. Sólarljósið berst í gegnum lofthjúp jarðar sem tvístrar rauða litnum síðar en hinum litunum. Ljósið berst til tunglsins og gefur því rauðan lit. Frá yfirborði tunglsins sæi geimfari sólmyrkva og þunnan rauðan hring umlykja myrkvaða Jörð – án efa tignarleg sjón.
Tunglmyrkvinn að þessu sinni er sérstakur að því leyti að hann ber upp þegar tunglið er næst Jörðu — 356.877 km í burtu. Frá árinu 1900 hafa aðeins fimm slíkir tunglmyrkvar orðið, seinast árið 1982 en næst árið 2033.
Undanfarið hefur fullt tungl í jarðnánd verið kallaður „ofurmáni“, þótt það sé ekkert „ofur“ við tunglið þá (ekki nema 15 tommu pizza sé ofurpizza miðað við 14 tommu pizzu). Fullt tungl í jarðnánd er 14% stærra en fullu tungli í jarðfirrð. Þrátt fyrir það er afar erfitt að sjá nokkurn mun á stærð tunglsins á himninum.
„Ofurmáninn“ að þessu sinni verður aðeins 4,7% breiðari og 16% bjartara en þegar tunglið er í meðalfjarlægð frá Jörðinni.
Næst sést tunglmyrkvi frá Íslandi eftir fjögur ár, hinn 21. janúar 2019.
Fagur morgunhiminn
Þegar tunglmyrkvanum er lokið er ástæða til að beina sjónum okkar að austur- og suðurhimninum. Lágt á lofti í austri eru þrjár reikistjörnur: Júpíter, Mars og Venus sem skín skærast.
Í suðaustri blikar hundastjarnan Síríus skært rétt yfir sjóndeildarhringnum og skiptir litum. Rétt fyrir ofan hana er stjörnumerkið Óríon í öllu sínu veldi.
Tengt efni
Tunglmyrkvi 28. september 2015
Tunglmyrkvi
Tunglmyrkvi 21. janúar 2019
- Sævar Helgi Bragason